Giriş
Konargöçer toplum olarak Moğollar, savaşa mahir olsalar da, yerleşik yaşam tarzı hâkim olan Çin topraklarını yönetebilmek için başka kavimlerin desteğine ihtiyaç duydular. Dolayısıyla Moğollar devletin idari, askerî ve mali yönetiminde “renkli gözlüler” olarak bilinen “Semu” (Semu 色目) kavimlerinden yararlandılar. Çoğunlukla Batılı ve Orta Asyalılardan oluşan bu Semu’lar, devlet yönetimde sağladığı yardımlardan dolayı aynı zamanda “yardımcı kavimler” olarak da bilindiler. Böylece Kubilay Hanlığı’nda yönetici sınıf olarak Moğollar “devletin milleti” (Guozu 國族) olarak egemen sınıfı oluştururken, Semu’lar ise Moğollardan sonraki ikinci sınıfı oluşturdular. Semu’lardan sonra üçüncü sınıfta Moğollar tarafından sırasıyla hâkimiyet altına alınan Kuzey Çinliler (Hanren 漢人/Haner 漢兒) ve dördüncü sınıfta ise Güney Çinliler (Nanren 南人) yer alıyordu[1] .
Kubilay Han’ın hanlığı kurduğu ilk dönemlerde Semu’ları devletin üst makamlarına atamasının birkaç sebebi vardı. Bu sebeplerden ilki 1262 tarihinde günümüzdeki Çin’in Shandong 山東 eyaletinde yer alan Yidu[2] 益都 bölgesinin Çinli valisi olan Li Tan[3] 李璮 (?-1262) ve onun kayınpederi Wang Wentong’un[4] 王文統 Kubilay Han’a karşı isyan başlatarak Song Hanedanı tarafına geçmesi olayıydı[5] . Gerçi isyan kısa bir sürede bastırılmışsa da bu olay Kubilay Han’ın Çinli danışman ve yetkililere olan güveninin sarsılmasına ve Çinlilerin siyasi açıdan statülerinin büyük ölçüde etkilenmesine neden oldu. Kubilay Hanlığı devlet adamı ve tarihçisi Su Tianjue 蘇天爵 (1294-1352) tarafından kaleme alınan Yuan Edebi Türleri (Yuan Wenlei 元文類) adlı eserde: “Kubilay Han’ın Zhongtong 中統 devresinin[6] 3. yılı (1262) Wang Wentong idam edildi. Daha önceden Çinliler tarafından baskı altında tutulan batıdan gelenler (yani semu’ları ifade etmektedir) kalabalık bir şekilde Han’a rapor sunarak: ‘Müslümanlar (Huihui 回回) gerçi zaman zaman ülkenin parasını ve malını çalsalar da isyancı devlet bilginleri gibi isyan etmeye cesaret edemezler.’ dedi.” bahsi geçmektedir[7] . Bu ifadeden Müslümanların mal ve mülke düşkün olmalarına rağmen isyancı Çinlilere nazaran daha sadık olmalarından dolayı göreve atmada ön tercih edildiğini görüyoruz. Bunun yanı sıra nüfusu az olan Moğolların Çin gibi geniş toprakları yönetirken kendilerine nazaran nüfusu çok olan Çinlileri devletin önemli makamlarına atamaları politik açıdan uygun değildi. Ayrıca Moğollar için devletin mali idaresini çoğunluğu tüccarlardan oluşan ve ticarete mahir olan Semu’ların yönetimine vermesi ideal bir seçenek olarak gözükmektedir.
Çalışmamızda Kubilay Han’ın hâkimiyet dönemindeki üç önemli maliye nazırının ilki ve Semu sınıfından olan Ahmed hakkında bilgiler vermeye çalıştık (diğer maliye nazırları olan Lu Shirong ve Sanga’yı bir sonraki çalışmamızda ele alacağız). Maliye nazırı Ahmed hakkında en detaylı bilgiler Çin’in resmî 24 yıllıklarından biri olan Yuan Yıllığı’nda yer almaktadır. Ahmed’in biyografisi Yuan Yıllığı’nda 205. bölüm olan “Hain Vezirler (Jianchen 姦臣) Tezkeresi” başlığı altında derlenmiştir (diğer maliye nazırları olan Lu Shirong ve Sanga da aynı başlık altında derlenmiştir). Yeni Yuan Yıllığı’nda ise Ahmed’in biyografisi eserin 223. bölümde hiç başlık atılmaksızın derlenmiştir. Yeni Yuan Yıllığı’nda yer alan Ahmed’in biyografisini incelediğimizde içerik açısından “Yuan Yıllığı” ile büyük oranda benzerlik gösterdiğini görüyoruz. Üç maliye nazırının “Hain Vezirler Tezkeresi” başlığı altında derlenmesi konusunda Yuan Yıllığı’nı kaleme alan Ming Hanedanı tarihçisi Song Lian 宋 濂 (1310-1381), yıllıkta bu durumu açıkça şöyle izah etmektedir:
“Kubilay Hanlığı Dönemi’ne ait tarihi eserlerde genellikle iyi eylemlerin hatırlanması konusunda daha ayrıntılı bilgiler sunulmuşken, kötülüğün cezalandırılması ise kısa bilgilerle geçiştirilmiştir. Bunun nedeni muhtemelen o dönemdeki tarihçilerin bazı tereddütlerinin olması ve gerçekleri yazmaya cesaret edememelerinden kaynaklanmaktadır. Ancak kurnaz ve gaddar olan insanlar becerileri sayesinde zenginlik ve nüfuz elde etmişlerdir. Böylece bu insanlar sahip oldukları yetkiyi kullanarak diğer insanları cezalandırmış veya ödüllendirmiştir. Bu insanlar başlangıçta halka kötülük yapıp ülkeye zarar vermişlerdir. Sonuçta ise her şey kendi ölümüyle ve yuvasının yıkılmasıyla sonuçlanmıştır… Dolayısıyla döneminde aralarından en öne çıkanları seçip onların biyografilerini bir arada derleyerek tüm âleme bir uyarı olsun istenilmiştir...”[8] .
Bu konuda inceleme yapan Çinli araştırmacı Yang Yihui 楊義輝, makalesinde bu durumu Song Lian’ın Konfüçyüsçü bir bakış açısıyla olayları değerlendirerek yazmasına bağlamaktadır. Konfüçyüs ekolünde bir insana değer biçilirken insan dürüstlüğüyle beyefendi, elde ettiği kâr ile kötü insan olarak değerlendiriliyordu. Konfüçyüs’ün ifade ettiği “kâr” yalnızca mal ve mülkü değil, aynı zamanda güç, statü, itibar vb. unsurları da kapsamaktadır. Konfüçyüsçü bakış açısını miras alan Song Lian, doğal olarak bu bakış açısını kendine kılavuz olarak benimsemiştir. Dolayısıyla Kubilay Han Dönemi’ndeki üç maliye nazırının biyografileri Song Lian tarafından derlenirken Yuan Yıllığı’nda “Hain Vezirler Tezkeresi” başlığı altında kaydedilmiştir[9] .
Yukarıda bahsettiğimiz üzere Kubilay Han’ın maliye nazırı Ahmed’in biyografisi Yuan Yıllığı ve Yeni Yuan Yıllığı’nda ayrı bir tezkere olarak kaleme alınmıştır. Bunun yanı sıra tespit ettiğimiz kadarıyla Yuan Yıllığı ve Yeni Yuan Yıllığı’nda yer alan “Kubilay Han (Shizu 世祖) Monografisi” bölümlerinde de maliye nazırı Ahmed hakkında önemli bilgiler mevcuttur. Ayrıca Yuan Yıllığı’nı incelerken “Tezkereler” bölümleri ile “Monografiler” bölümlerinde bahsi geçen bir olayın gerçekleştiği tarih, kişi adları ve yer adlarında çelişki veya farkların olduğunu tespit ediyoruz. Bu durum Yuan Yıllığı’nın 1369-1370 tarihleri arasında kısa bir süre içerisinde derlenmesinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla tespit ettiğimiz çelişki veya farkları dipnotta gösterdik. Çin yıllıkları yanı sıra İlhanlı Devleti tarihçisi Reşîdüddin Fazlullah Hemedânî’nin (1247-1318) Câmiu’t-Tevârih adlı eseri ve Venedikli ünlü seyyah Marco Polo’nun Seyahatnamesi’nde de maliye nazırı Ahmed hakkında önemli bilgiler yer almaktadır. Biz çalışmamızda bahsettiğimiz bu kaynak eserler yanı sıra araştırma eserlerinden de istifade ederek maliye nazırı Ahmed hakkında daha detaylı bilgiler vermeye çalıştık.
Kubilay Han’ın Maliye Nazırı: Ahmed
Tarihî kaynaklarda Ahmed’in kökeni hakkında farklı kayıtlar mevcuttur. Buna göre Yuan Yıllığı’nda Ahmed’in bir Müslüman (Huihui) olduğu, ancak nasıl memur olarak atandığının bilinmediği hakkında bilgiler yer almaktadır[10]. Yeni Yuan Yıllığı’nda Ahmed’in Uygur (Huihu 回鶻) olduğu, küçüklüğünde Alçin Noyan’ın[11] evinde köle olarak çalıştığı, Alçin Noyan’ın kızı Çabi[12] (Chabi 察必; ?-1281) Kubilay Han ile evlenirken ona eşlik edip hizmetçi olarak saraya geldiği ve Kubilay Han’ın Ahmed’in yetenekli olduğunu görüp onu çok sevdiği hakkında bilgiler mevcuttur[13]. Reşîdüddin Câmiu’t-Tevârih adlı eserinde Ahmed’in Fenâkatî (فناكتى) şehrinden olduğunu izah etmekle birlikte Çabi’nin Kubilay Han ile evlendiği sırada Ahmed’in de onunla birlikte geldiğinden bahsetmektedir[14]. Marco Polo’nun anlatımına göre Ahmed, “Sarrazen” yani Müslümandı[15]. Qing Hanedanı (1644-1912) devlet adamı ve bilgini Tu Ji 屠寄 (1856-1921) tarafından kaleme alınan Moğol Tarihi Kayıtları (Mengwuer Shiji 蒙兀兒史記) adlı eserde ise Ahmed’in Uygur (Huihe 回紇) olduğu, Siriderya (Seyhun) kıyılarındaki Fenâkatî şehrinden olduğu ve Çabi’nin Kubilay Han ile evlendiği sırada onunla birlikte saraya geldiği kayıtlıdır[16].
Ahmed’in siyasi hayatı Kubilay Han hâkimiyetinin ilk dönemlerinden itibaren başlamıştır. Kubilay Han’ın Zhongtong devresinin 3. yılı (1262) Han’ın emriyle hanlığın merkezdeki en üst düzey idari bürolarından biri olan Merkez Sekreterliğinin[17] (Zhongshu 中書省) Sol ve Sağ Nazırlıkları[18] (Zuoyoubu 左右 部) ve Muhtelif Bölgeler Merkez Nakliyecilik İdaresinin (Zhulu Duzhuanyunshi 諸路都轉運使) yönetimi Ahmed’e verildi. Böylece devletin önemli mali ve vergi işleri onun idaresine verilmiş oldu[19]. Ahmed maliye nazırı olarak atandıktan sonra Kubilay Han’ın desteğiyle bir dizi mali reformları gerçekleştirdi. Bunlardan ilki madenlerin işletilmesi ve tekelleştirilmesiydi. Ahmed, ertesi yıl (1263) Çin’in orta kısımlarında bulunan Henan 河南 eyaletinin Junzhou[20] 鈞州, Xuzhou[21] 徐州 ve diğer bölgelerindeki demir madenlerini işletmek üzere kendisine ruhsatname verilmesini arz etti. Bunun yanı sıra Tören Nazırlığının[22] (Libu 禮部) bakanı[23] (Shangshu 尚書) Mayuehenai’nin[24] (馬月合乃; 1216-1263) 3000 haneye liderlik edip demir eritme işlerini yürütmesi hakkında Han’a rapor sundu. Böylece her sene 1.037.000 jin[25] 斤 (663.680 kg) demir eritildi ve bu demirlerden 200.000 tane tarım aleti üretildi. Bunun mukabilinde üretilen bu demirler yaklaşık 40.000 dan/ shi[26] 石 (3.360.000 lt) tahılla değiştirildi ve tahıllar saraya (merkeze) nakledildi[27].
Ahmed’in mali reformlarından bir diğeri ise devletin önemli gelir kalemleri olan vergiler hakkında düzenlemelerin yapılmasıydı. Kubilay Han’ın Zhongtong devresinin 4. yılı (1263) Ahmed ve diğer devlet bakanlarının tavsiyesi üzerine Kubilay Han, başkentte ticaretle uğraşan imtiyazlı haneler yanı sıra hükûmet tarafından sağlanan altın ve gümüş sermaye ile ticaret yapanların (yani burada “ortak tüccarlardan”[28] bahsedilmektedir) vergi idarelerine gidip vergi ödemeleri ve yanlarında ticaret ruhsatı taşımaları gerektiğini, aksi takdirde vergi kaçakçılığı yapmış sayılacağını emretti. Kubilay Hanlığı’nda alım satım (ticaret) vergisi (Shangshui 商 稅) 1/30 oranında alınıyordu[29]. Böylece Ahmed’in önerisi üzerine yayınlanan bu ferman ile vergi kaçakçılığı yapmaya çalışan imtiyazlı haneler vergiye tabi tutuldu ve devletin önemli gelir kalemlerinden biri olan alım satım vergisinin oranı da net bir şekilde belirlenmiş oldu.
Ahmed’in mali açıdan bir başka önerisi ihtiyaç ürünlerinin devlet tekeline alınması ve vergiye tabi tutulmasıydı. Dönemin önemli kaynak eserlerinden biri olan Yuan Tüzüğü’nde (Yuan Dianzhang 元典章) yer alan kayıtlara göre Kubilay Hanlığı’nda devlet gelirlerinin en büyük kısmını tuzdan alınan vergi (Yanke 鹽課) oluşturuyordu[30]. Yuan Yıllığı’nda da devlet gelirlerinin yaklaşık 8/10’ini tuzdan alınan verginin oluşturduğu kayıtlıdır[31]. Ayrıca Marco Polo da Seyahatnamesi’nde, tuzun en çok gelir sağlayan ürün olduğunu bahsetmekle birlikte Yunnan eyaleti ve Manzi’de 蠻子 (Güney Çin) tüm ülkenin tuz ihtiyaçlarını karşılayabilecek tuz yataklarının bulunduğunu, burada büyük ölçüde üretilen tuzun başka bölgelere satıldığını ve tuzdan alınan verginin hükümdar için zengin bir gelir kaynağı oluşturduğunu izah etmektedir[32]. Dolayısıyla Ahmed, tuzu devlet tekeline alarak devlet gelirlerini arttırmak için Han’a önerilerde bulundu. Bunun için Ahmed, Kubilay Han’ın Zhiyuan 至元 devresinin ilk yılı (1264) ocak ayında Han’a rapor sundu[33]. Sunulan raporda Çin’in Shanxi eyaletinde bulunan Taiyuan’daki[34] 太原 halkın küçük tuz madenlerinden tuz üretip huduttan geçerek diğer eyalet halkına sattığı, fiyatın ucuz olmasından dolayı halkın bu tuzu satın alıp kullandığı, durum böyle olunca Jiezhou’da[35] 解州 (burada üretilen tuz hükûmete aitti) üretilen tuzun satılamadığı, her sene tuzdan elde edilen gelirin azalarak sadece 7500 liang[36] 兩 gümüş olduğu, dolayısıyla bu seneden itibaren tuzdan elde edilen gelirin 5000 liang daha artırılması gerektiği, Budist haneler, Taoist haneler, askerî haneler, zanaatkar haneler gibi hangi haneden olursa olsun fark etmeksizin herkesten eşit oranda vergi alınması gerektiği ve bununla birlikte halka kolaylık sağlamak için halkın kendi ürettikleri tuzun kullanımına izin verilmesi gerektiği gibi konular kayıtlıydı. Aynı sene (1264) ağustos ayında[37] Merkez Sekreterliğinin Sol ve Sağ Nazırlıkları yürürlükten kaldırılınca Ahmed Merkez Sekreterliğinde görevli dört başnazır yardımcısından[38] (Pingzhang Zhengshi 平章政事) biri olarak atandı[39].
Kubilay Han’ın Zhiyuan devresinin 3. yılı (1266) ocak ayına gelindiğinde Devlet Maliye İdaresi (Zhiguoyongshisi 制國用使司) tesis edilirken, Ahmed bu idarenin baş idarecisi[40] (Lingshi 領使) olarak atandı[41]. Devlet Maliye İdaresi devlet bütçesinin düzenlenmesinden sorumlu bir kurumdu[42]. Böylece Ahmed’in bu kurumun en üst yöneticisi yani baş idarecisi olarak devletin maliyesinden sorumlu tutulduğunu görüyoruz. Ahmed bu göreve atandıktan kısa bir süre sonra tekrar Han’a raporlar sunarak maliye ile ilgili bazı önerilerde bulundu. Ahmed’in Han’a sunduğu raporlardan ilki şöyleydi:
“Dongjing’den[43] 東京 her sene vergi olarak toplanan kumaşlar kullanılamayacak kadar kalitesiz olduğundan bu kumaşlarla artık koyun satın alıyoruz. Ayrıca Zhending[44] 眞定 ve Shuntian’daki[45] 順天 standarda uygun olmayan altın ve gümüş külçelerinin tekrardan yapılması gerekmektedir. Bieqiechi[46] 别怯赤 Dağı’nda asbest vardır. Kumaş olarak dikilip kullanıldığında yanmaz. Lütfen madenlerin işletilmesi için yetkililer gönderin”.
Ahmed’in sunduğu bir diğer rapor da Kubilay Han’ın düzenli harcamalar yapması gerektiği hakkında olup, raporda: “Devletin giderleri pek çoktur. Bu sene imparator hazretleri siz başkente gelişinizden bu yana 4000 ding[47] 錠 para sarf ettiniz. Böyle devam ederse gelecek sene masrafları karşılayamayız. Planlı ve idareli kullanmakta fayda vardır.” olarak kayıtlıdır. Ahmed’in bu tarihte sunduğu son raporu ise kasım ayında sunulmuş olup, şöyleydi: “Huanzhou[48] 桓州 vadisinde bulunan gümüş madenlerinden 16.000 jin (10.240 kg) gümüş çıkarıldı. Her 100 jin’den (64 kg) 3 liang gümüş ve 25 jin (16 kg) kalay üretilebilir. Dolayısıyla maden işletmek için harcanan masraflar çıkarılan kalayların satılması yoluyla telafi edilebilir.”. Sonuçta Ahmed’in sunduğu bu önerilerin hepsi Kubilay Han tarafından kabul edildi[49]. Ahmed bu mali reformlar ile vergi olarak alınacak ürünlerin kalitesini yükseltmeyi, gereksiz masraflardan kaçınmayı, madenleri düzgün bir şekilde işletmeyi ve madenler işletilirken devletten bütçe istemeyip çıkarılan madenler ile masrafları karşılamayı hedeflemiştir. Bu mali reformlar Kubilay Han’ın hoşuna gitmiş olmalıdır ki onun sunduğu tüm öneriler Han tarafından kabul edilmiştir.
Kubilay Han’ın Zhiyuan devresinin 7. yılı (1270) ocak ayına gelindiğinde Devlet Maliye İdaresi yürürlükten kaldırılarak yerine İdari İşler Sekreterliği[50] (Shangshusheng 尚書省) tesis edildi ve Ahmed bu kurumun idari işler müdürü[51] (Pingzhang Shangshushengshi 平章尚書省事) olarak tayin edildi[52]. İdari İşler Sekreterliği devlet işlerini yürütmek yanı sıra maliye ile ilgili işlerden de sorumlu bir kurumdu[53]. Böylece Ahmed’in hem idari hem de mali işlerden sorumlu olduğunu, ayrıca ne zaman önemli bir kurum tesis edilirse onun her zaman kurumun en üst kademesinde yer aldığını görüyoruz.
Ahmed kendisi zeki, becerikli ve hoş konuşmayı bilen biriydi. Devlet ekonomisini hızlı bir şekilde kalkındırmak ve güçlendirmek isteyen Kubilay Han, Ahmed’in zeki ve nâtık olmasından oldukça etkilenmiş ve ona siyasi yetkiler vermişti. Ayrıca Ahmed’in sunduğu önerileri kabul etmeyen kimse yoktu. Halk ta onun çok müstebit biri olduğunu henüz bilmiyordu. Bunun üzerine Merkez Sekreterliğinin sağ kanat başnazırı[54] (Chengxiang 丞相) Hantum[55] (An Tong 安童; 1245-1293), Ahmed’e uzun bir süre hoşgörülü davrandıktan sonra Kubilay Han’a rapor sundu. Hantum sunduğu raporunda İdari İşler Sekreterliği, Askerî İşler Dairesi[56] (Shumiyuan 樞 密院) ve Teftiş Bürosunun[57] (Yushitai 御史臺) aslında nizamnameye göre önemli işlerde karar alırken önce kendisi ve diğer devlet bakanları ile müzakere edip akabinde ise Han’a rapor sunması gerektiğini, fakat Ahmed’in görev yapmakta olduğu İdari İşler Sekreterliğinin işleri hiç müzakere etmeksizin direk Han’a rapor olarak sunduğunu ve bunun nizamnameye aykırı olduğunu arz etti. Buna cevaben Kubilay Han: “Senin söylediklerin doğru. Ben Ahmed’e güveniyorum, fakat o nasıl böyle bir şey yapmaya cesaret edebilir! Onun (Ahmed) sizlerle müzakere etmemesi doğru değildir. Senin söylediğin gibi olsun” dedi. Başnazır Hantum yine Ahmed’in idaresindeki memurların birçoğunun beceriksiz olduğunu, dolayısıyla bu memurların yaptıkları işlerin değerlendirilmesi ve denetlenmesi gerektiğini, böylece bu memurların gerçekten becerikli olup olmadığının ortaya çıkacağını Han’a rapor etti. Anlaşıldığı üzere Ahmed kendi güvendiği veya yakınlarını keyfi bir şekilde devletin önemli kademelerine tayin ediyor ve tayin ederken de hiçbir zaman Kamu İşleri Nazırlığı[58] (Libu 吏部) veya Merkez Sekreterliğine danışmıyordu. Kubilay Han, başnazır Hantum’un teklifini kabul ederek Ahmed’i denetlemek için yetkililer gönderdi. Ahmed bunun karşılık: “İster büyük ister küçük işlerin hepsi benim yönetimime verildi. Dolayısıyla kullanacağım kişileri kendim seçmeliyim.” diye cevap verdi. Ahmed’in verdiği bu cevap üzerine başnazır Hantum, Han’a rapor sunarak bundan sonra kendisine sadece üst vilayetlerin idarecisi[59] (Shanglu Zongguan 上路總管) görevinin verilmesini ve ağır cezalandırmalardan sorumlu tutulmasını, geri kalan işlerin hepsinden Ahmed’in sorumlu tutulmasını ve böylece adaletin eninde sonunda ortaya çıkacağını söyledi. Kubilay Han onun bu teklifini kabul etti[60].
Kubilay Han’ın Zhiyuan devresinin 8. yılı (1271) temmuz ayına gelindiğinde Ahmed, Han’a rapor sunarak Taiyuan bölgesinde tuzdan alınan verginin yıllık kota olarak 1000 ding para olacak şekilde artırılması hakkında arızda bulundu[61]. 9. yılı (1272) ocak ayında İdari İşler Sekreterliği, Merkez Sekreterliğine ilhak edildiği zaman Ahmed Merkez Sekreterliğinin başnazır yardımcısı olarak tayin edildi[62]. 10. yılı (1273) Ahmed en büyük oğlu Hüseyin’i (Huxin 忽辛) Hanbalık’ın idarecisi ve Daxingfu’nun[63] 大興府 valisi olarak atadı[64]. Başnazır Hantum, Ahmed’in gün geçtikçe kendi başına buyruk hareket ettiğini görünce onun hakkında Han’a tekrar rapor sundu. Sunulan raporda Ahmed’in devletin mali yönetimini kendi tekeline aldığını, saraylar inşa ettirdiğini, Hanbalık’ın idarecisinden onun emri altındakilere kadar olan yetkililerin çoğunun beceriksiz olduğunu ve onların yerine yenilerinin seçilmesi gerektiğini arz etti[65]. Kısa bir süre sonra Hantum yine Han’a rapor sunarak Ahmed ve diğerlerinin bulunduğu mevkilerden istifade ederek ticari işlerle uğraştığını, amaçlarının ise ülkenin zenginliklerini yağmalamak olduğunu, bunun halka ciddi bir şekilde zarar verdiğini ve fakir halkın bu durumu şikâyet etmeye cesaret edemediğini bildirdi. Bundan haberdar olan Ahmed: “Bunu kim söylediyse onunla sarayda münakaşa edelim.” diye cevapladı. Daha sonra Askerî İşler Dairesi, Ahmed’in oğlu Hüseyin’in bu büroya atanması hakkında Han’a rapor sundu. Ancak Kubilay Han, Hüseyin’in bir iş adamı olduğunu, dolayısıyla onun bu kuruma atanmasının uygun olmadığını söyleyerek bu teklifi reddetti[66].
Devlet için gelir sağlayabilecek ürünler daha sonraki dönemlerde de devlet tekelinde tutulmaya devam edildi. Kubilay Han’ın Zhiyuan devresinin 12. yılı (1275) şubat ayında Ahmed yine Kuzey Çin’de tuz ve ilaç maddelerinin devlet tekeline alınması, halkın kendi aralarında bunları alıp satmalarının yasaklanması gerektiğini Han’a önerdi ve Han bu öneriyi kabul etti. 1275 yılında Güney Çin’e sefer düzenleyerek Gök Irmak’ı geçtiği sırada Kubilay Han, tıpkı Kuzey Çin’de olduğu gibi Güney Çin’de de tuz ve ilaç maddelerinin devlet tekeline alınması, Güney Song Hanedanı (1127-1279) kâğıt parası olan Jiaozi 交子 ve Huizi’nin 會子 Kubilay Hanlığı’nın kâğıt parası olan Zhongtong Parası (Zhongtong Yuanbaochao 中統元 寶鈔) ile değiştirilmesi gerektiği hakkında Ahmed ve diğer danışmanlarına danıştı. Müzakere sonrası Güney Song Hanedanı kâğıt paralarının kullanımdan kaldırılarak Kubilay Hanlığı kâğıt parası ile takas edilmesi gerektiği kararlaştırıldı[67].
Kubilay Han’ın Zhiyuan devresinin 12. yılı (1275) eylül ayında[68], Ahmed ve diğer devlet bakanları elde edilen gelirlerin ordu için harcanmasından dolayı gelirlerin yetersiz kaldığını düşünerek Han’a rapor sundular. Sunulan raporda ülkenin dokuz farklı yerinde tekrar Merkez Nakliyecilik İdaresinin (Duzhuanyunsi 都轉運 司) tesis edilmesi, vergi miktarlarının artırılması, demir madenlerinin devlet tekeline alınarak düzenli bir şekilde işletilmesi, halk arasında bakır aletler üretiminin yasaklanmasıyla ilgili öneriler yer alıyordu. Kasım ayına gelindiğinde Ahmed tekrar Han’a rapor sunarak muhtelif bölgelerdeki 11 farklı yerde daha Nakliyecilik İdaresi (Zhulu Zhuanyunsi 諸路轉運司) tesis edilmesi gerektiğini arz etti[69]. Böylece Nakliyecilik İdaresinin tesis edilmesiyle birlikte başkent için gereken tahıllar Güney Çin’den Kuzey Çin’e nakledildi. Bunun yanı sıra muhtelif bölgelerden toplanan çeşitli vergilerin, saray ve ordu için gereken malzemelerin de başkente nakledilmesi daha da kolaylaştı.
Kubilay Han’ın Zhiyuan devresinin 15. yılı (1278) ocak ayında Xijing’de[70] 西京 kıtlık yaşandığı zaman Kubilay Han halka içtimai yardımda bulunarak onlara 10.000 dan (840.000 lt) darı dağıttı ve Ahmed’e kıtlığı önlemek için ambarlara büyük miktarda hububat toplamasını emretti. Bu tarihte Ahmed yine: “Bundan sonra Teftiş Bürosu’nun Merkez Sekreterliği’ne haber vermeksizin depodan sorumlu yetkilileri çağırmasına, depolardaki para ve mal sayısının araştırılmasına izin vermemeli. Merkez Sekreterliği’nin toplantısına katılmayanlar cezalandırılmalı.” diye Han’a rapor sunarak Teftiş Bürosuna baskı yaptı[71]. Böylece Ahmed’in Merkez Sekreterliği bünyesinde başnazır yardımcısı olarak görev yaptığı süreçte diğer kurumların kendi yetki alanına müdahale etmesine izin vermediği görüyoruz. Bu durumda Ahmed’in kendi prestijini arttırmak, yetki alanını güçlendirmek, kendi yakınlarını devletin yetkili kademelerine getirmek ve sahip olduğu makam sayesinde kâr elde etmek gibi düşüncelerinin olduğunu da söyleyebiliriz.
Nisan 1278 tarihinde Merkez Sekreterliğinin başnazır yardımcısı Ahmed’in idaresi altında yer alan sol kanat başvezir[72] (Zuocheng 左丞) Çinli Cui Bin[73] 崔斌 (1223-1278), Ahmed’in sahip olduğu makamdan istifade ederek kendi oğlu ve akrabalarını devletin önemli mevkilerine atadığı hakkında Han’a rapor sundu. Cui Bin sunduğu raporunda Ahmed’in Mesud (Mosuhu 抹速忽) adındaki beceriksiz ikinci oğlunu darugacı olarak göreve atadığını ve ona kaplan figürlü payza verdiğini, diğer oğulları ve yeğenlerini ise başvezir yardımcısı[74] (Canzheng 参政), Tören Nazırlığı bakanı ve darugacı olarak önemli mevkilere tayin ettiğini, bunun yanı sıra Karşılama İdaresini[75] (Huitongguan 會同館) de kendi yetkisi altına aldığını, böylece Ahmed’in adalet prensibini çiğnediği beyan etti. Sunulan bu rapor üzerine Kubilay Han bir ferman yayınlayarak Ahmed’in göreve atadığı oğulları ve yeğenleri hepsinin görevinden azledilmesini emretti. Fakat Kubilay Han bunları hiçbir şekilde Ahmed’in suçu olarak düşünmedi. Aksine Ahmed’in elde ettiği başarılar Kubilay Han’ı çok tatmin etmiş olmalıdır ki: “…Müslümanlar arasında diğerlerine nazaran Ahmed kabiliyetli başnazır olmuştur.” diyerek onu övdü[76]. Ancak çok kısa bir süre sonra kasım ayı 1278 yılında Ahmed’in Hüseyin ve Hasan (Asan 阿散) adındaki oğulları eski mevkilerine tekrar getirildi[77].
Kubilay Han’ın Zhiyuan devresinin 16. yılı (1279) nisan ayında Ahmed’in görev yapmakta olduğu Merkez Sekreterliği, Han’a rapor sundu ve sunulan rapor doğrultusunda Güney Çin’de bulunan Jiangxi 江西 eyaletinde Çay Tekelleştirme Nakliyecilik İdaresi (Quecha Yunsi 榷茶運司), Muhtelif Bölgeler Tuz Nakliyecilik İdaresi (Zhulu Zhuanyun Yanshisi 諸路轉運鹽使司) ve Ticaret Vergisi İdaresi (Xuanke Tijusi 宣課提舉司) tesis edildi[78]. Böylece 1279 tarihinde Güney Song Hanedanı’nın Moğollar tarafından ele geçirilmesinin ardından tıpkı Kuzey Çin’de olduğu gibi Güney Çin’de de çay, tuz üretiminin ve satışının devlet tekeline aldığını görüyoruz. Çay, tuz, madenler ve ticaret, devletin başlıca gelir kalemleri arasında yer aldığından, Ahmed’in devlet gelirlerini artırmak amacıyla yukarıda bahsi geçen kurumların tesisi yönünde Han’a bir rapor sunduğu kanaatindeyiz. Fakat Ahmed kendisi maliye işlerinden sorumlu olması sebebiyle doğal olarak bu kurumların da yöneticisi olacaktı. Bu durumun aynı zamanda Ahmed için devlet gelirlerini artırma bahanesiyle kişisel kazanç elde etme açısından uygun bir fırsat sunduğunu da söyleyebiliriz.
Kısa bir süre sonra haziran ayı 1279 tarihinde Ahmed oğlu Hüseyin’i Merkez Sekreterliğinin sağ kanat başveziri[79] (Youcheng 右丞) olarak atayıp kademesini yükseltti. 17. yılı (1280) haziran ayına gelindiğinde devlet bakanları Ticaret Vergisi İdaresinde görev alan memur sayısının 500’den fazla olduğunu, bu idarenin halkı sömürdüğünü ve hükûmete ait paraları çaldığını, dolayısıyla bu idarenin yürürlükten kaldırılmasını Han’a rapor etti. Buna karşılık Ahmed, Teftiş Bürosundan yetkililer gelip idareyi denetleyebileceğini, bu konuda hiçbir sakıncanın olmadığını, yasaya aykırı herhangi bir durum varsa bunu doğru bir şekilde bizzat Han’a rapor edeceğini söyledi. Kubilay Han onun bu teklifini kabul etti[80]. Temmuz ayına gelindiğinde Kubilay Han, Ahmed’in tavsiyesi üzerine Merkez Sekreterlik sol kanat başveziri görevine Hao Zhen 郝禎 (?-1282) ve Geng Ren[81] 耿仁 (?-1282) adındaki iki yetkiliyi atadı[82]. Böylece Ahmed Merkez Sekreterliği bünyesinde başnazır yardımcısı olarak görev yaparken oğlu ve yakınlarını kendi emri altındaki kademelere yerleştirdi.
Ahmed görevi sırasında kendine muhalif olan devlet bakanlarını ortadan kaldırmayı da başardı. Yuan Yıllığı’na göre aralık ayı 1280 tarihinde Ahmed, idari işler müdürü Arık Bai (Alibai 阿里伯) ve sağ kanat başvezir Al Timur’un (Yan Tiemuer 燕帖木兒) görev yapmakta olduğu Jianghuai[83] 江淮bölgesindeki eyaletlerin mali işlerini denetlemek üzere buraya yetkililer gönderdi. Araştırma sonucu bu iki şahsın başına buyruk 800’den fazla devlet memurunun görevlerinde değişiklik yaptığı, eyalet teşkilatının sağ ve sol olarak ikiye ayrıldığı, şahsına kullandıkları devlete ait tahıl miktarının 470.000 dan (39.480.000 lt), kendi hazinelerine aktardıkları kâğıt para miktarının ise 12.000 ding olduğu, ayrıca onların Ahmed’in tavsiyesi üzerine tesis edilen Ticaret Vergisi İdaresinin yürürlükten kaldırılması konusunda teklifte bulunanlar arasında yer aldığı tespit edildi ve bu rapor olarak Han’a sunuldu. Sunulan bu rapor üzerine Arık Bai ve Al Timur ölüme çarptırıldı[84]. Muhtemelen bu iki bakan Ahmed’in tavsiyesi üzerine tesis edilen Ticaret Vergisi İdaresinin yürürlükten kaldırılması konusunda teklifte bulundukları için Ahmed onlara kin beslemiş olmalıdır ki Ahmed bu iki bakanın görev yapmakta olduğu bölgeyi denetlemiş ve işledikleri suçları Han’a rapor olarak sunmuştur. Kaçınılmaz olarak onların akıbetleri de ölümle sonuçlanmıştır. Yukarıda bahsettiğimiz Yuan Yıllığı’nda yer alan bilgiler Yeni Yuan Yıllığı ve Moğol Tarihi Kayıtları’nda yer alan bilgilerle biraz çelişkilidir. Çünkü bu iki eserde yer alan bilgiye göre bu tarihte sağ kanat başvezir Al Temur değil, Cui Bin idi. Daha önceden bahsettiğimiz üzere Cui Bin, Ahmed’in yaptığı adaletsizlikleri Han’a rapor olarak sunmuştu. Dolayısıyla Ahmed ondan öç almak için özel olarak onun görev yapmakta olduğu Jianghuai bölgesini denetlemek üzere yetkililer göndermiş ve Cui Bin ile Arık Bai’nin sonu ölümle sonuçlanmıştır[85]. Ancak her iki kaynaktan yola çıkarak Ahmed’in kendine muhalif olan devlet bakanlarına kin beslediğini ve onları ortadan kaldırabilecek bir güce sahip olduğunu söyleyebiliriz. Bu durum aynı zamanda onun Kubilay Han üzerinde büyük bir nüfuz elde etmiş olduğunu da göstermektedir.
Yuan Yıllığı’na göre Ahmed kurnaz, zalim ve rüşvete düşkün biriydi. O, sadece kendi oğullarını devletin yetkili mevkilerine tayin etmekle kalmayıp kendi yakınlarını da önemli mevkilere atadı. Halka zorbalık yapıp vergi miktarlarını attırdı. Bu durum halkın evlerini terk edip göç etmelerine neden oldu. Bunun yanı sıra Ahmed, halkın şehre yakın yerlerdeki verimli tarım arazilerine veya bahçelerine el koydu. Ahmed ve onun ekiplerinin halka yaptığı zorbalıklar karşısında diğer devlet bakanları onları tenkit etmeye cesaret edemediler. Bu durumdan oldukça öfkelenen Qin Changqing[86] 秦長卿 (?-1280/1281) adındaki Çinli bir saray muhafızı[87] (Suwei 宿 衛), Ahmed ve onun ekiplerinin yaptığı kötülükleri içeren bir raporu Han’a sundu. Fakat sonuçta Qin Changqing hapse atıldı ve Ahmed tarafından gönderilen hapishane görevlisi tarafından ağzına ve burnuna ıslak kâğıt tıkılarak öldürüldü[88]. Yuan Yıllığı’nda izah edilen bu olay Yeni Yuan Yıllığı’nda geçmemektedir.
Çinli devlet bakanlarının yanı sıra, veliaht prens Zhen Jin[89] 眞金 (1243-1286) de Ahmed’den büyük bir nefret duymaktaydı. Hatta bir keresinde onun yüzüne yay[90] ile vurmuştu ve Ahmed ağzını açamayacak kadar ağır yaralanmıştı. Han, Ahmed’e ne olduğunu sorduğunda o kendisinin at tekmelemesi sonucu yaralandığını söyledi. Tam bu sırada Han’ın huzuruna gelen veliaht prens Zhen Jin, Ahmed’in yalan söylediğini fark edince onu Han’ın önünde dövdü. Ancak Kubilay Han bu olaya dair hiçbir soru sormadı. Dolayısıyla Ahmed veliaht prens Zhen Jin’den korkuyor ve ondan çekiniyordu[91]. Fakat Kubilay Han’ın güvenini kazanan ve Han’ın üzerinde büyük bir nüfuz elde eden Ahmed istediğini yapmaktan geri durmuyordu.
Ahmed’in kötülüğü, adaletsizliği, zalimliği, rüşvete düşkünlüğü hakkında Marco Polo Seyahatnamesi’nde yukarıdaki Çin yıllıklarına benzer bazı bilgileri sunmaktadır. Buna göre Ahmed maharetli ve güçlü biriydi. Büyük Han (Kubilay Han) üzerinde büyük bir nüfuz elde etmekle birlikte önemli yetkiye sahipti. Büyük Han ona oldukça güveniyor ve onun her sözünü dinliyor, böylece Ahmed istediğini yapıyordu. Tüm idari yetkileri ve görevleri dağıtma yetkisine sahip olan Ahmed, cezalandırma yetkisine de sahipti. Kendine muhalif kim varsa, haklı veya haksız olsun, gidip Han’a şikâyet ediyor ve Han: “Dilediğini yap.” diyerek yetkiyi ona bırakıyordu. Ahmed böylece kendine muhalif olan ve kin duyduğu kişileri öldürmekten çekinmiyordu. Kimse Ahmed’in karşısında kendi dahil diğerlerini de savunmaya cesaret edemiyordu. Marco Polo, aynı zamanda Ahmed’in 25 oğlunun olduğunu, onların Ahmed’in sayesinde ve himayesinde devletin önemli mevkilerine atandığını, ancak onların zararlı ve kötü işler ile uğraştığını izah etmektedir. Ahmed sahip olduğu makam sayesinde büyük hazine elde etmiş durumdaydı. Göreve atanmak isteyen kim varsa Ahmed’e büyük bir rüşvet veriyor ve zengin hediyeler gönderiyordu. Ahmed görevi sırasında halka zulmediyor ve istediğini yapıyordu. Ayrıca tüm güzel kadınları kendine eş olarak alıyor veya keyfince sahip olabiliyordu. Eğer bir baba kızını Ahmed’e vermek istemiyorsa onun verdiği kısmen korku ve baskıyla, kısmen de kızı vermekle sahip olabileceği makam hırsıyla sonunda bu evliliğe ikna oluyordu[92].
Câmiu’t-Tevârih’te Ahmed’in sahip olduğu güç ve imtiyazlardan dolayı Çinli devlet bakanlarının ona suikast düzenlediği hakkında bilgiler yer almaktadır. Buna göre Ahmed ile aynı makama sahip olan Gao soyadındaki bir Çinli başnazır yardımcısı (فنجان گاو/Gao Pingzhang 高平章), Ahmed’in sahip olduğu güç ve imtiyazlardan dolayı onu kıskanıyordu. Dolayısıyla Kubilay Han’ın Hanbalık’ta bulunmadığı bir yaz mevsiminde Gao Pingzhang bir grup Çinli bakanlar ile iş birliği yapıp Ahmed’e suikast düzenlemek istedi. Ahmed’in rikâbdarlarından[93] bir kölesi bu suikastı öğrenince Ahmed’i bilgilendirdi. Ahmed bu olayı Han’a bildirmek için hemen yola koyuldu. Ancak Gao Pingzhang ve diğerleri onun peşinden yetişti ve yolunu kesti. Bu esnada Kubilay Han tarafından gelmekte olan dört elçiyi gören Ahmed, onlara bağırarak kendisinin Han’ın huzuruna gitmek istediğini, fakat bu kişilerin kendisine izin vermediğini söyledi. Bunun üzerine Ahmed dört elçinin yardımıyla Han’ın yazlık sarayına (Kubilay Hanlığı’nda üst başkent veya “Han’ın yazlık sarayı” olarak bilinen Shangdu[94] 上都 olmalıdır) geldi. Sonra üzeri çeşitli incilerle dolu, incilerin üzerinde bir bıçak, bıçağın üzeri ise kırmızı iplerle kapatılan bir siyah tepsiyle Han’ın huzuruna çıktı. Han bunun ne olduğunu sorduğunda, Ahmed: “Kulunuz ben, size hizmet etmek için geldiğim ilk zamanlarda sakalım bu tepsi gibi siyahtı. Tüm gayretimle size hizmet ettiğim süreçte sakalım bu inciler gibi bembeyaz oldu. Ancak Gao Pingzhang bıçağı kullanarak sakalımı bu ipler gibi kırmızıya boyamak istiyor.” diye cevap verdi ve tüm olup bitenler Han’a anlattı. Elçiler de Ahmed’in söylediklerinin doğru olduğunu kanıtlayınca Han, Gao Pingzhang’ı tutuklama emri verdi. Bunu duyan Gao Pingzhang Güney Çin sınırlarına yakın olan Xiangyangfu’ya[95] 襄陽府 (فو سايان) kaçıp gitti[96]. Câmiu’t-Tevârih’te yer alan bu olay Yuan Yıllığı ve Yeni Yuan Yıllığı’nda yer almamaktadır.
Câmiu’t-Tevârih’te yer alan Ahmed’e yapılan bir diğer suikast girişimi ise şöyle izah edilmektedir. Buna göre Gao Pingzhang diğer Çinli devlet bakanları ile iş birliği yapıp Ahmed’i öldürmek için suikast düzenledi. Böylece 10.000 kişilik kalabalık bir ordu Hanbalık’tan dört fersah uzaklıktaki bir vadide Ahmed’e saldırmak üzere burada bekledi. Ardından 1000 kişilik bir heyet Ahmed’in yanına gönderildi. Bu heyet Ahmed’e veliaht prens Zhen Jin’in kendisinin huzuruna gelmekte olduğu ve onun veliahdı karşılaması gerektiği hakkındaki yalan haberi iletti. Ahmed veliaht prensten korktuğu için gece vakti heyet sarayına geldiğinde elinde bir kadeh tutarak veliahdı karşılamak için dışarıya çıktı ve sonuçta tutuklanıp öldürüldü. Gao Pingzhang ise Ahmed’in adamlarından emir Terkan’ın (تركان) attığı bir okla vurularak öldürüldü. Bu olay Kubilay Han’a bildirildiğinde Han bu kargaşaların çıkmasına neden olan tüm Çinlileri öldürdü. Kubilay Han, Ahmed’in defin işlerine kullanılması için 4000 baliş verdi ve Ahmed büyük bir törenle defnedildi[97].
Ahmed’in suikast ile öldürülmesi olayının meydana geldiği dönemde Marco Polo da bizzat orada bulunuyordu. Marco Polo, Ahmed’in öldürülmesi olayının asıl sebebini Semu’lar ile Çinlilerin arasındaki çatışmayla ilişkilendirmektedir. Marco Polo’nun anlattıklarına göre, tüm Çinliler Büyük Han’ın idaresine kin besliyorlardı. Çünkü Çinlilerin üzerine Tatar ve çoğunlukla da Sarrazen (Müslüman) yöneticiler yerleştirilmiş olup Çinliler buna katlanamıyor ve kendilerini serf gibi görüyorlardı. Üstelik Kubilay Han Çinlilere güvenmiyordu, dolayısıyla ülkenin yönetimini Tatarlara, Sarrazenlere ve Hıristiyanlara vermişti[98]. Bundan Kubilay Han’ın ülkenin yönetiminde Çinlilere güvenmediğini, Moğol ve Semu’ların ülke yönetiminde öncelikli tercihi olduğunu görüyoruz. Dolayısıyla bu durum Çinlilerin zoruna gitmiş olmalıdır ki Çinli bakanlar birbiriyle iş birliği yapıp Ahmed’i öldürmek için suikast düzenlemişlerdir.
Yukarıdaki Câmiu’t-Tevârih’te bahsi geçen Ahmed’e yapılan ikinci suikast girişimine benzer olay “Yuan Yıllığı” ve Yeni Yuan Yıllığı’nda da yer almaktadır. Farsça ve Çince kaynaklarda yer alan bu suikast girişiminin süreçleri ve sonuçları büyük oranda örtüşse de bazı bilgilerin farklı olduğunu görüyoruz. Çince kaynaklara göre Ahmed’in ölümüyle sonuçlanan ikinci suikast girişimi şöyle izah edilmektedir. Çin’in Shandong eyaletinde yer alan Yidu bölgesinin binbaşı[99] (Qianhu 千户) olan Çinli Wang Zhu 王著 (1254-1282) kötü insanlardan nefret ediyordu. Dolayısıyla o gizlice tunçtan bir büyük çekiç yapıp onunla Ahmed’in kafasına vurarak öldürmeye yemin etti. Bu sırada yani 1282 yılı mart ayında Kubilay Han başkent Hanbalık’ta değil, Hanbalık’ın kuzeyinde yer alan Shangdu’da idi. Bunu fırsat bilen Wang Zhu, gizemli büyüleriyle tanınan keşiş Gao (Gao Heshang 高和尚) ile iş birliği yaptı. Onlar, veliaht prens Zhen Jin Hanbalık’ta Budist ibadet faaliyeti düzenleyecek diye yalan söyleyerek 80’den fazla kişiyle birlikte gece yarısı Hanbalık şehrine girdiler. Wang Zhu bir ordu birliğiyle bizzat Ahmed’in huzuruna gelerek veliahdın huzuruna gelmekte olduğunu ve onun veliahdı karşılaması gerektiğini bildirdi. Ahmed veliahdı karşılamaya giderken Wang Zhu onu tutukladı ve ettiği yemin üzerine Ahmed’in kafasına çekiçle vurarak öldürdü. Olay sonrası Wang Zhu kendini hükûmete teslim etti. Bundan haberdar olan Kubilay Han çok öfkelendi ve aynı gün Hanbalık’a ulaştı. Wang Zhu ve onunla iş birliği yapanların hepsi ölüme çarptırıldı. Wang Zhu ölüme çarptırılacağı sırada: “Ben Wang Zhu, devlet için bir kötü insanı yok ettim. Şimdi ölmek üzereyim. Bundan sonraki tarihlerde benim için bu olayları kitap olarak yazacak kişi bulunacaktır.” diye bağırdı. Keşiş Gao’nun cesedi ise paramparça edildi[100]. Ahmed öldükten sonra dahi Kubilay Han onun yaptığı kötülükleri hala iyice anlamış değildi ve Merkez Sekreterliğine Ahmed’in eşi ve çocuklarının denetlenmemesini emretti. Daha sonra Ahmed’in yaptığı kötülükler diğer devlet bakanları tarafından Kubilay Han’a iyice anlatıldıktan sonra Han buna çok sinirlendi ve: “Wang Zhu, Ahmed’i öldürerek doğru yapmış.” dedi. Sonra mayıs ayına gelindiğinde Han emrederek Ahmed’in mezarını kazdırttı ve tabutunu çıkarıp cesedini Tongxuan Kapısı’nın[101] (Tongxuanmen 通玄門) dışında köpeklere verdi. Devlet memurları ve halk toplanarak olayı seyretti ve bu olay herkesin hoşuna gitti[102].
Ahmed’in ölümünden sonra mezarının Kubilay Han tarafından kazdırılmasının nedenini Reşîdüddin şöyle açıklamaktadır. Ahmed’in ölümünden 40 gün sonra Han tacına takmak için büyük bir elmas istedi, fakat bulamadı. Bu sırada iki tüccar Han’ın huzuruna gelip daha önceden Han’a sunmak üzere büyük bir elmas getirdiklerini ve Ahmed’e teslim ettiklerini söylediler. Han elmasın kendisine sunulmadığını söyleyerek Ahmed’in evini aramak için adamlar gönderdi ve Ahmed’in eşi İncu Hatun’un (خاتون اينجو) evinden elması buldular. Han buna çok sinirlendi ve tüccarlardan böyle haince işler yapan kuluna ne gibi ceza verilmesinin uygun olacağını sordu. Tüccarlar: “Eğer yaşıyorsa öldürülmeli. Eğer ölmüşse diğer insanlara uyarı olması için tabutu topraktan çıkarılıp küçümsenmeli.” diye cevap verdiler. Kubilay Han tüccarların verdiği cevap üzerine Ahmed’in cesedini mezarından çıkarttı ve ayaklarını iple bağlayıp meydana sürükleyerek getirtti. Ondan sonra Han at arabasının Ahmed’in kafasının üzerinden geçirilmesini emretti. Eşi İncu Hatun da öldürüldü. Ahmed’in diğer 40 karısı ve 400 cariyesi ise diğerlerine taksim edildi[103]. Yuan Yıllığı’nda geçen bilgiye göre Ahmed’in eşi İncu (Yinzhu 引住) Hatun’un mal varlıkları müsadere edilirken evindeki dolaptan iki tane insan derisi bulundu. İncu Hatun’a bunun ne olduğu sorulduğunda o: “İlahlardan birine zarar vermesi istenildiğinde, ilahın heykeli insan derisinin üzerine koyulur. Böylece dilekler daha hızlı bir şekilde gerçekleşir.” diye cevap verdi. Bunu duyan Kubilay Han, İncu Hatun ve Ahmed’e yardım edip fala bakan üç kişinin de İncu Hatunla birlikte derisi yüzülüp sonrasında halka sergilenmesini emretti[104].
Ahmed’in ölümünden sonra ailesi, akrabaları ve iş birliği yapan devlet memurları dahi cezalandırıldı. Ahmed’in en büyük oğlu Hüseyin ve ikinci oğlu Mesud idam edildikten sonra cesedi kıyma olarak doğrandı. Üçüncü oğlu Hasan’ın ise derisi yüzülerek uyarı olması için halka sergilendi. Dördüncü oğlu olan Hundun? (Xindou 忻都) ve yeğeni Seyyiddin (Zainuding 宰奴丁) de ölüme çarptırıldı. Ahmed’in eşi, çocukları, akrabaları ve hizmetçilerinin sahip oldukları tüm mal varlıklar müsadere edildi ve hizmetçiler sivil olarak azat edildi. Ahmed ile iş birliği yapan memurlar cezalandırıldı veya görevlerinden azledildi. Bunların içinde Ahmed ile iş birliği yapan toplam 714 memur görevinden azledildi. Onun başı buyruk tesis ettiği 204 devlet kurumundan 33 tanesinin hizmete sunulup geri kalanlarının yürürlükten kaldırılması emredildi. Eşleri, kız kardeşleri veya kızlarını Ahmed’e hediye edip kendileri devlet kademelerine atanan memurlar da görevinden azledildi. Bundan sonraki memurların seçme ve atama yöntemine yeni düzenlemeler getirildi ve Ahmed ile iş birliği yapan memurların isimleri kaydedilen bir “kara defter” oluşturuldu. Ahmed’in yaptırdığı saraylar diğer memurlara verildi. Ayrıca Ahmed’in zorla el koyduğu devlet arazileri tespit edilip devlet tarafından müsadere edildi. Onun el koyduğu sivillerin arazileri ise sahiplerine geri verildi. Ahmed’in himayesinde olan imtiyazlı haneler daha önce devlete ödemesi gereken vergileri Ahmed’e ödemişlerdi. Bu haneler tespit edilip vergilerin devlete ödenmesi gerektiği emredildi. Bunun ardından Kubilay Han ferman yayınlayarak Ahmed’in işlediği suçların ülke içi ve dışında duyurulmasını, Ahmed’in reformlarının halka faydalı olanlarının uygulanıp faydalı olmayanların ise uygulanmamasını emretti[105].
Çin yıllıkları Ahmed’in 1262 tarihinden 1282 tarihine kadar toplam 20 senelik maliye nazırı olarak görev yaptığı süreç hakkında detaylı bilgiler vermektedir. Bu bilgiler Ahmed’in görev yaptığı süreçteki tüm başarıları hariç aynı zamanda görevini suiistimal ederek yaptığı adaletsizlikleri ve adilikleri de kapsamaktadır. Ancak Farsça kaynakta Ahmed’e yapılan değerlendirmenin Çin yıllıklarından farklı olduğunu görüyoruz. Buna göre Reşîdüddin’in Câmiu’t-Tevârih adlı eserinde: “Emir Ahmed yaklaşık 25 yıl boyunca vezirlik makamını onurla tamamladı”[106]. olarak kaydedilmiş olup Ahmed’in görev sırasında yaptıkları suistimaller, adaletsizlikler ve kötülüklerden ise bahsedilmemiştir.
Sonuç
Kubilay Han’ın önemli maliye nazırlarından biri olan Ahmed Semu sınıfındandır. Ahmed, Kubilay Han hâkimiyetinin ilk yıllarında devletin önemli maliye işlerinden sorumlu tutuldu. 1262 yılında Ahmed, Kubilay Han’ın emriyle devletin en üst idari birimlerinden biri olan Merkez Sekreterliğine atandı ve devletin önemli maliye ile vergi işleri onun idaresine verildi. Ahmed maliye nazırı olarak atandıktan sonra Kubilay Han’ın desteğiyle bir dizi mali reformları gerçekleştirdi. Ahmed’in tavsiyesi üzerinde madenler düzenli bir şekilde işletilmeye başlandı ve madenler devlet tarafından tekelleştirildi. Devletin önemli gelir kalemlerinden biri olarak alım satım vergisi 1/30 oranında belirlendi. 1275 tarihinde Moğol ordusunun Güney Çin’e sefer düzenlemesinin ardından ele geçirilen bölgelerde Kuzey Çin’e olduğu gibi tuz, çay, ilaç maddeleri ve madenler devlet tekeline alındı. Bunun yanı sıra muhtelif bölgelerde Nakliyecilik İdaresi tesis edilerek tahıl, vergiler yanı sıra saray ve ordu için gereken malzemelerin nakledilmesi işlerinde kolaylık sağlandı. Ahmed bu mali reformlarına ilaveten vergi olarak alınacak ürünlerin kalitesini yükseltti ve gereksiz masraflardan kaçınılması gerektiğini önerdi. Ahmed’in bu mali reformları iyi sonuçları elde etmiş olmalıdır ki Kubilay Han her zaman onun önerilerini kabul etti ve destekledi. Ancak zeki, becerikli ve hoş konuşmayı bilen Ahmed, Kubilay Han üzerinde büyük bir nüfuz elde etmiş durumdaydı. Dolayısıyla Ahmed kendi mevkinden istifade ederek oğullarını, akrabalarını ve yakınlarını devletin önemli yetkili makamlarına atayarak yetki alanını daha da genişletti. Bu durumdan diğer devlet bakanları hoşnutsuz iseler de Ahmed’e karşı gelmekten çekindiler. Çünkü Ahmed’e muhalif olan devlet bakanlarının sonu hep ölümle sonuçlanmıştı. Ahmed’in gün geçtikçe zalim ve rüşvete düşkün karakterinin oluşumunda aslında Kubilay Han’ın da bir önemli etken olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü Ahmed’in becerileri karşısında Kubilay Han, Ahmed hakkında diğer devlet bakanları tarafından kendisine sunulan şikâyet raporlarını görmezden gelmiştir. Hatta Ahmed’in ölümünden sonra dahi onun yaptığı kötülüklere inanmamıştır. Dolayısıyla devlet bakanları Kubilay Han başkentte olmadığı zamanı fırsat bilerek Ahmed’i ortadan yok etmek için ona suikast girişimde bulundular. 1282 tarihinde yapılan suikast girişimi sonrası Ahmed’in hayatı trajik bir şekilde sonuçlandı. Böylece Ahmed 1262 yılından 1282 yılına kadar toplam 20 sene boyunca Kubilay Hanlığı’nın maliyesini yönetmiş oldu.