Uriel Heyd, Ottoman Documents On Palestine, 1552-1615, Oxford University Press, 1960. XIII+2O4+XVII.
İsrail Universitesi'nden Uriel Heyd'ın, Filistin'e Ait Osmanlı Vesikaları adlı bu kitabının esasını, Filistin'in Osmanlı İmparatorluğu hâkimiyetinde bulunan sahaları ile alâkalı ve 1552-1615 yıllarında yazılmış ferman, arıza v.b. vesikalar teşkil etmektedir.
Müellif, sayfa altındaki notlarda kullandığı bibliyografya kısaltmalarına ve Arab harflerinin Lâtin harflerine çevrilişinde nasıl bir transcription tâkip ettiğine dair izahlardan sonra, Önsöz’ünde, tarihî bir kaynak olan Mühimine derfterlerinin ehemmiyeti üzerinde duruyor; XVII. asrın ortasından, XIX. asrın ikinci yarısına kadar üç asırlık bir devreye ait 150.000, belki 200.000 vesikayı içine alan bu Mühimine defterleri tarzında zengin kaynaklara, Osmanlı İmparatorluğu hariç, başka İslâm memleketlerinde ve Yakın-Şark’taki arşivlerde rastlanılmadığına dikkati çekiyor. Bu Önsöz'ü müteakip bir İlâve'de ise, kitabının basıma verilmesinden sonra Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunan en eski bir Mühimme defterinden haberdar edildiğini, fakat bunda Filistin ile alâkalı mühim bir vesika bulunmadığını kaydetmiştir (S. I-XVIII).
Filistin'e Ait Osmanlı Vesikaları, bibliyografya kısaltmaları, kullanılan transcription hakkında notlar ve Önsöz dışında, başlıca iki kısma ayrılmıştır. Birinci Bölüm’de, 1) Mühimme defterlerinin nasıl tanzim edildiği, İstanbul’da Başvekâlet Arşivi’nde, Topkapı Sarayı Müzesi’nde ve yine İstanbul’daki başka kütüphanelerde, Almanya, Fransa, İngiltere, Amerika gibi bâzı memleketlerde mevcut Mühimme defterleri; 2) fermanların tertip tarzı, yâni teknik hususiyetleri; 3) fermanların nasıl hazırlandığı, bu hususta Mühimme defterlerinde — fermanın aslında bulunmayan — tafsilâtı içine alan ne gibi kayıtlar bulunduğu ; 4) fermanın nasıl gönderildiği; 5) fermanın deftere kaydı hakkında izahat verilmiştir (S. 3-31).
Eserde en çok yer alan İkinci Bölüm, vesikalar kısmıdır. Bu kısmın, Malzemenin Arz ve Takdimi başlıklı mukaddimesinde, eserde mevcut ve 1552- 1615 yıllarında yazılan ferman, arıza v.b. vesikaların hangi Mühimme defterlerinden alındığı hakkında bilgi verilmiştir. Uriel Heyd, gözden geçirdiği vesikaların bâzı kısımlarının mühim, fakat geri kalan kısımlarının resmî ifadelerin tekrarından ibaret olduğunu v.b. sebepler yüzünden biraz hatalı bir metod takibettiğini, bu vesikaların mutad usûllere uygun surette neşrini pek de memnuniyet verici bulmadığını; vesikaları, ehemmiyet ve uzunluğuna göre seçtiği kısımları bâzan harfiyen, bâzan genişleterek, meâlen terceme, birçoklarını hulâsa ve bunların bâzılarını da sayfa altı notlarında işaretle iktifa ettiğini yazıyor; ifadesine göre, bu suretle faydalandığı vesikaların sayısı 300’ den fazladır. Ancak, şunu söyliyelim ki, notlar bir tarafa bırakılırsa, aynen ve bâzan genişletilerek terceme, hulâsa edilen vesikaların sayısı 126'dır. Yine müellifin ifadesine göre, bu İkinci Bölüm'ün hazırlanışındaki başlıca gaye, XVI. asrın ikinci yarısında ve XVII. asır başlarında Osmanlı imparatorluğu idaresindeki Filistin’e ait tedkiklere kaynak teşkil edecek malzemeyi ortaya koymaktır. Uriel Heyd bu vesikalan mevzularına göre onbir kısma ayırmış bulunuyor: 1) İdarî işlerin tanzimi; 2) tımar ve ziâmet sahipleri, yeniçeriler; 3) silâhlı isyanlar; 4) Bedevîler’in teskini; 5) kafalar; 6) vergi tahsili; 7) ticaret ve sanayi; 8) vakf ve resmî işler; 9) İslâm mâbedleri; 10) Yahudi ve Samaritan’lar; 11) Hıristiyan ibadet yerleri ... Bu onbir kısımdan herbirinin başında, vesikaların muhteviyatı hakkında umumî bilgi verilmiştir. Bu 126 vesikadan sonra yer alan üç Zeyl'den ilki, Han-Yunus kafasının inşası, İkincisi vakıflar hakkında bir vesikanın tercemesi, diğeri ise Filistin’deki askerî kafaların listesine aittir (S. 33-191). İlk sayfasında XVI. asırda Filistin’i gösteren bir haritayı ihtiva eden eser, has-isimleri, tâbir ve lügatleri içine alan iki indeks (S. 192-204), bunu müteakip otuzyedi vesikanın bâzı kısımlarının fotokopisinin neşri ile (S. I - XVII) sona ermektedir.
Müellif, yukarıda kaydettiğimiz gibi, gözden geçirdiği vesikalan mevzularına göre tasnif suretiyle emek sarfetmiş ise de, bunları — bu cins eserlerde zarurî ve hattâ pek tabiî olan — yazıldıkları zamana göre sıralamamış, tarih bakımından karmakarışık surette arka arkaya getirmiştir. Mevcut 126 vesikadan çoğunun aynen değil, hulâsa suretiyle İngilizce'ye tercemesi ve ancak 37’sinin kısmen asıllarının fotokopilerinin neşri, esere ilmî değil, popüler bir mahiyet vermektedir ve müellif, bu yüzden, kitabını hazırlamaktaki başlıca gayesinden, XVII. asrın ikinci yansında ve XVII. asır başlarında Osmanlı İmparatorluğu idaresindeki Filistin'e ait tedkiklere kaynak teşkil edecek malzemeyi ortaya koymuş bulunmaktan uzaklaşmış oluyor. Uriel Heyd’ın daha önce neşrettiği Türk Milliyetçiliğinin Esasları, Ziya Gökalp'ın Hayatı ve Felsefesi adlı kitabı (Luzac and Company LTD and The Harvil) Press LTD, 1950) gibi, muhteviyatı hakkında kısaca fikir vermeğe çalıştığımız Filistin’e Ait Osmanlı Vesikaları da ilmî zihniyetten oldukça uzak bulunduğu için, neşri, bu mevzuda çalışanlara kaynak teşkil edecek malzemeyi vermek bakımından değil, ancak, bu hususta umumî bilgi edinmek isteyenler için şüphesiz faydalıdır.
F. A. TANSEL