Max Meyerhof and Joseph Schacht, The Theologus Autodidactes of Ibn Al-Nafīs, Oxford Üniversitesi Basımevi, 1968, s. 6 +84, ١ + ٥٣ + ز + ا + Fiyatı, 45 s.
XIII. asrın meşhur Arap tabiblerinden İbnü’n-Nafīs (ölümü : 1288), tıbtan başka sarf ve nahv, mantık, fıkh da tahsil etmiştir. Aslen Sûrîyeli olan İbnü’n-Nafīs, Şâfi'î fıkhının meşhur müderrislerindendir; sonraları Kāhire’de yerleşmiş, orada Re’īs-i etıbba'-i Mıṣr (Mısır tabiblerinin reisi) seçilmiş, herhalde Nâsırî Hastahânesi’nde vazife görmüş, fakīh olarak Mansūrīye Medresesi’nde dersler vererek kendi sahasında birçok kıymetli talebeler yetiştirmiştir. Evini ve kütüphânesini, Sultan Kalavun tarafından kurulan ve 1284’de tamamlanan Mansûrî Hastahânesi’ne vakfetmiş bulunan, geniş bilgi ve kendine mahsus tefekküre sahip İbnü’n-Nafīs’in ilmî çalışmaları yanında edebî eserleri de mühim yer tutar; Hz. Muhammed’in hayatını hikâyeleştirdiği Er-Risāletü'l-Kāmiliyye fi's-Sīreti’n-Nebeviyye'si bu tarz eserlerinin en meşhurlarındandır. İslâm Ansiklopedisi’deki İbnünnefis. İbn Al-Nafīs 'Alā Al-Dīn Abu’l-'Alā 'Alī B. Abī'l-Ḥazm Al-Ḳuraşī Al-Dimaşḳī maddesinin müellifi ve Arab tıbbının otoritelerinden Dr. Max Meyerhof, memleketimiz ilim çevresinin de çok iyi tanıdığı Columbia Üniversitesi Arap ve İslâm Kültürü Profesörü Dr. Jeosph Schacht’ın yakın dostudur ; tanıtmağa çalışacağımız İbnü’n-Nafīs’in Risālelü'l- Kāmiliyye’si (The Theologus Autodidactus of İbn Al-Nafīs), bu iki ilim adamının müşterek çalışmalarının mahsûlüdür.
Eserin çok kısa Önsöz’ünde, Prof. J. Schacht, The Theologus Autodidactus’un, Dr. Meyerhof’la senelerdenberi üzerinde beraberce çalıştıkları eserlerin[1] sonuncusu olduğunu yazıyor. Kendisi Mısır’dan 1939’da ayrılmış, o zaman karar verdikleri gibi, bir yaz ta'tilinde Risāletü’l-Kāmiliyye'nin Arapça metnini yoluna koyup, kabataslak olarak bu metnin İngilizce Terceme'sini ve Mukaddime’sinin müsveddesini hazırlamışlardı; ikinci Cihan Harbi yıllarında Dr. Meyerhof, metnin İngilizce Terceme’si, Dr. J. Schacht da Mukaddime için malzeme toplamak hususunda çalışmışlardır. Dr. Meyerhof 1945 Nisanı’nda vefât edince, eserle alâkalı bütün malzeme Prof. J. Schacht’a gönderilmiştir ve o, eserin Arapça metnini, İngilizce Terceme'sini tekrar gözden geçirip tashih etmiş, eksik kısımları ve Mukaddime'yi tamamlamış, kitabı ancak 1965’de bitirebilmiştir. Sözlerine, çalışma arkadaşı Dr. Max Meyerhof’un hâtırasını ta’zizle son veren J. Schacht, vaktiyle eserin birlikte hazırladıkları planını değiştirmemek husûsunda bilhassa dikkat ettiğini kaydediyor.
Mukaddime, Terceme ve Notlar, Arapça Metin olmak üzre üç bölüme ayrılan The Theologies Autodidactus'da., bahsettiğimiz Önsöz, İçindekiler ve Kısaltmalar Listesi'nden sonra, birinci bölümü teşkil eden Mukaddime gelmektedir (S. 1-37). Altı kısma ayrılan Mukaddime, İbnü’n-Nafīs’in ve Risāletü’l-Kāmiliyye'nin ehemmiyetinden, bunun yazma nüshalarından bahsedilen bir giriş ile başlamaktadır (S. 1-2). Birinci kısımda, Arabistan’ın bir parçası olan Mısır, Filistin ve Suriye’nin X. asırda Fâtımîler hâkimiyetinden başlayarak İbnü’n-Nafīs’in ölümüne kadarki Siyâsî Tablosu (S. 2-5) ; ikinci kısımda bu sahanın XII. - XIII. asırlardaki — ilmî hayatının, şübhesiz mezheb ayrılıkları, bütün medreseleri, ilmî çalışmaları üzerinde durulmaksızın, kuşbakışı olarak, İbnü’n-Nafīs’in yaşadığı devri içine alan —İlmî Tablosu canlandırılmıştır (S. 6-10). Üçüncü kısımda İbnü’n-Nafīs’in Hâltercemesi'ne ve bu husustaki kaynaklara dâir bilgi veriliyor. Zikredilen kaynaklardan üçü, tarih bakımından çok eski yazma nüshalardır. Bu üç kaynakta, Şafedî’nin, yazması British Muscum’da mevcut El-Vâfi Bi’l-Vafayât’ında, ‘Ömerî’nin Mısır Kütüphânesi’ndeki Mesâlikü’l-Ebşâr'ında, Zehebî’nin İslâm Târihi'ndeki haltercemesine dâir verilen bilgiler, bâzı hususlarda, İbnü’n-Nafīs’in talebelerinden ve felsefe, ilâhiyât, lisânî ilimler sahasında meşhur Gıranatalı Eşirü’d-Din Ebü Hayyân Muhammed İbn Yüsûfu’l- Endulüsî’nin verdiği bilgiye dayanmaktadır. Prof. Schacht, bu eski üç yazma dışında, İbnü’n-Nafīs’in hayat ve eserlerine âit bilgileri içine alan basılı onbeş kaynak daha göstererek, bunların herbirinin muhteviyatını kısaca anlatmıştır (S. 10-22). Mukaddime'nin İbnü'n-Nefīs'in Eserleri'ne ayrılan dördüncü bölümünde, mâhiyetleri hakkında bilgi verilen 22 eserden 14’ü Tıb, 3’ü Felsefe, 2’si Sarf ve Nahv, Bediiyat (Rhetoric) sâhasındadır; geri kalan üçünün mevzu'u, İslâmî ilimlerle alâkalıdır. Prof. J. Schacht bu bilgileri, başta Kâtib Çelebî’nin eseri olmak üzre muhtelif bibliyografyalara ve kataloglara, onun hâltercemesinden bahseden kaynaklara dayanarak elde etmiştir (S. 22-28). İbnü'n-Nafīs’in Dīnî Romanı Er-Risâletü'l-Kâmiliyye başlıklı beşinci bölümde, eserin, biri İbn Sînâ, öteki İbn Tufeyl tarafından daha önce ve Arapça yazılmış iki örneği bulunduğuna, her ikisinin de ayni adı, Risâlat Ḥayy İbn Yaḳẓān adını taşıdığına işâret edildikten sonra, İbnü’n-Nafīs’in Er-Risāletü’l-Kāmiliyye'si bu iki eserle karşılaştırılmak suretiyle aralarında ne gibi farklar ve benzerlikler bulunduğunun, dolayısıyle eserin orijinal taraflarının tesbit edildiğini görüyoruz (S. 28-36). Yazmalar, Mukaddime’nin son bölümünü, altıncı bölümü teşkil ediyor. Verilen bilgiye göre, Risāletü’l-Kāmiliyye'nin biri Kâhire’de Mısır Kütüphânesi’nde, öteki İstanbul’da "Aşır Efendi Kütüphânesi’ndeki Mustafa Efendi Kitapları arasmda kayitlidir ve hâlen Süleymânîyc Kütüphânesi’nde bulunmaktadır; İstanbul’daki bu yazmanın fotokopisi, Prof. Ritter tarafından Max Meyerhof ve J. Schacht’a gönderilmiştir. Eserin Mukaddime kısmı, altıncı bölümünde bu iki yazma hakkında verilen umûmî bilgi ile sona eriyor (S. 36-37).
The Theologies Autodidactus’un ikinci kısmı, eserin İngilizce Tercemesi’sine (S. 38- 74) ve Notlar'a (S. 75-83) ayrılmıştır. Terceme kısmında bâzı fikirlerin aydınlatılması için sayfa altı notları verilmekle berâber, sekiz notu içine alan Notlar bölümünde, bilhassa, metinde geçen eser ve şahıs adları, bâzı ta‘birler üzerinde durulduğunu görüyoruz. Kitabın bu İkinci kısmını teşkil etmekte olan Terceme ve Notlar'dan sonra, Risāletü'l-Kāmiliyye fī’s-Sīretü'n-Nebeviyye'nin Arapça metninin tamâmı gelmektedir; eser metni başlamadan önce, dört ayrı metne yer verilmiş olduğunu da ilâve edelim. Bunlardan ikisi, yukarıda da kaydettiğimiz üzre İbnü’n-Nefīs hakkında yazılmış en eski hâltercemeleridir; Aybeku’s-Şafedi’nin Kitâbu’l-Vâfi Bi'l-Vefeyāt’ından, ‘Ömerî’nin Mesâlikü'l- Ebşār’ından nakledilmiştir. Geri kalan ikisi Kitābü’l - Munhelü's- Şâfi’den naklen Sultan Baybars’ın ve Sultan Kalavün’un hâltercemeleridir (S. ا – ز). Er-Risāletü'l-Kāmiliyye fī's-Sīretü'n-Nebeviyye ( ………. )’nin Arapça metnine esas olarak Kâhire nüshası alınmış, İstanbul’daki yazma ile karşılaştırılmak sûretiyle tenkidli basımı verilmiştir (S. 86-138; ٥٣ - ١).
Yıllarca berâber çalıştığı Dr. Max Meyerhof’la birlikte yazmağa başladığı The Theologus Autodidactus’u, bu yakın arkadaşının ölümünden yirmi sene sonra tamamlayan Dr. Joseph Schacht, bize, XIII.. asrın tıb, fıkh, felsefe, ilâhiyât, lisan ve edebiyat sâhasında eserler veren meşhur İslâm âlimi İbnü’n-Nafīs hakkında, kısa fakat özlü ve faydalı bilgileri içine alan güzel bir monografi örneği vermekle kalmıyor; ayni zamanda İbnü’n-Nafīs’in, Hz. Muhammed’in hayatını hikâyeleştirdiği tanınmış eseri Er-Risāletü’l-Kāmiliyye fī's-Sīretü’n-Nebeviyye'sinin nâdir yazma nüshalarına dayanarak sağlam tenkidli basımını ve bu eserin İngilizce tercemesini de kazandırmış bulunuyor. Bütün bu faydalı ve çetin çalışmalarından dolayı, Dr. Joseph Schacht’a teşekküre borçluyuz.
F. A. TANSEL